DEHB (ADHD) Nedir? Belirtileri Nelerdir?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir? DEHB Belirtileri Nelerdir?

Çocukluğun erken dönemlerinde başlayan, ana belirtileri dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve dürtüsellik olan DEHB, bireyin yaşamı boyunca süren nörogelişimsel bir hastalıktır.1 Çocukluktan yetişkinliğe kadar uzanan ve kişinin hayatını oldukça zorlaştıran bu bozukluk, tedavi edilmediği takdirde kişinin sadece akademik ve sosyal hayatını etkilemekle kalmaz, ek psikiyatrik rahatsızlıkların da doğmasına sebep olur.

DEHB Nedir?

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun (DEHB) üç ana başlığını açıklayacak olursak;

 Dikkat Eksikliği: Kişinin yaşına, sosyal ve kültürel özelliklerine oranla konsantre olmada güçlük çekmesi, unutkan olması, dağınık olması, işlerini organize etmekte zorluk yaşaması, bir işe konsantre olduktan sonra basit bir uyaranla çok kolay dikkatinin dağılması, dikkat "sabır" gerektiren işlerden kaçınması ve sık sık basit dikkat hataları yapmasıdır. 

Hiperaktivite: Kişinin yaşına göre çok daha hareketli, aceleci veya aşırı konuşkan olmasıdır. Çocuklarda sürekli bir yerlere tırmanma, motor takılmış gibi koşuşturma hiperaktiviteyi akla getirir.

Dürtüsellik; tehlikeliye açık olmak, düşünmeden eyleme geçmektir. Aynı zamanda bu bireylerde bulunan acelecilik, sıra beklemekte zorluk, söz kesme gibi davranışlar da dürtüsellikle ilişkilidir. 2

ADHD Nedir?

ADHD, “Attention Deficit & Hyperactivity Disorder” ifadesinin ingilizce kısaltmasıdır ve DEHB ile tamamen aynı anlama gelmektedir. Uluslararası literatürde ve bilimsel çalışmalarda yaygın olarak ADHD kavramı kullanılırken Türkiye’de dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ya da DEHB kısaltması tercih edilmektedir. Bundan dolayı bu iki terim arasında herhangi bir fark yoktur.

DEHB Neden Olur?

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun birçok genetik, çevresel ve biyolojik faktörün erken gelişim sırasındaki etkileşimi ile oluşan kompleks bir bozukluktur. 3 

Aile çalışmalarında DEHB'li çocukların hem ebeveynlerinde hem de kardeşlerinde DEHB riskini kontrol gruplarıyla karşılaştırdıklarında riskin 2-8 kat arttığı (%20-25) gösterilmiştir.4 Yetersiz beslenme, annenin gebeliği sırasında sigara içmesi, alkol, ağır metal (örn; kurşun) ve kimyasal maruziyeti, düşük doğum ağırlığı ve travmatik beyin hasarı gibi psikososyal faktörlerin DEHB patogenezinde önemli olduğu düşünülmektedir.5 Sonuç olarak DEHB anne babanın yanlış tutumları sonucu oluşan bir bozukluk değil çok yüksek genetik geçişe sahip, beynin dopaminerjik ve noradrenerjik dizgesinde bozukluklara yol açan ve beyinde yaygın yapısal ve fonksiyonel değişikliklerle seyreden bir nörogelişimsel bozukluktur.

DEHB Belirtileri Nelerdir?

Dikkat eksikliği yaşayan bireylerde sıklıkla görülen davranışlar şu şekildedir:

• Ayrıntılara dikkat etmekte zorluk çekme, sık sık dikkatsizce hatalar yapma

• Görevlerde ya da oyunlarda dikkati sürdürmede zorlanma

• Kendisiyle konuşulurken dinlemiyormuş gibi görünme

• Verilen görevleri takip edememe ve talimatları yerine getirememe

• Görevleri ve etkinlikleri organize etmede zorlanma, sürekli erteleme

• Devamlı zihinsel çaba sarf ederken işlerden kaçma ya da bu işleri sevmeme

• Eşyaları sık sık kaybetme

• Dış uyaranlarla dikkatin kolaylıkla dağılması

• Gündelik aktivitelerde unutkanlık yaşama

• Ders başarısında düşme

Hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri şu şekildedir:

• Oturduğu yerde kıpırdanma, ellerini ya da ayaklarını devamlı oynatma

• Oturması gereken durumlarda yerinden kalkma

• Uygun olmayan zamanlarda koşuşturma ya da tırmanma, aşırı bir huzursuzluk hissiyatı

• Sessiz bir şekilde oynamada zorlanma

• Sakarlık, koordinasyon bozuklukları

• Devamlı “motor takılmış gibi” hareket halinde olma

• Çok fazla konuşma

• Sorulan soru tamamlanmadan yanıtını hemen verme

• Sırasını beklemede zorluk geçme

• Başkalarının sözünü kesme ya da oyunlarına/konuşmalarına müdahale etme.

• Zayıf aile-akran ilişkileri, agresyon

Özellikle yetişkinlerde DEHB belirtileri daha içsel bir huzursuzluk, kronik erteleme, zamanı yönetememe, sık sık iş değiştirme problemleri, sigara, alkol ve madde kullanımı biçiminde kendini gösterebilir. 6 Bu tür belirtilerin gözlemlenmesi halinde doktor kontrolüne başvurulması düşünülmelidir.

DEHB Türleri Nelerdir?

DEHB, klinik özellikler göz önünde bulundurularak üç farklı alt gruba ayrılır:

• Dikkat Eksikliği Baskın Görünüm: Sık sık yapılan dikkat hataları, unutkanlık, dağınıklık, organize olamama şikayetleri ön plandadır. Kız çocuklarında bu alt tip daha sık görülür. 7

• Hiperaktivite/Dürtüsellik Baskın Görünüm: Dikkat sorunları yaşamayan ancak aşırı hareketlilik/ dürtüselliğin ön planda olduğu bireylerdir.

• Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bileşik Görünüm: Kliniğe en sık başvuran grup olup dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik/dürtüselliğin her ikisinin de olduğu bireylerdir. 

Hangi tür DEHB olduğu, ilgili uzman ile yapılan görüşmeler ile belirlenebilir.

DEHB Tanısı Nasıl Konur?

DEHB tanısı, alanında uzman çocuk ve ergen psikiyatri hekimi tarafından yapılan detaylı bir değerlendirme ile konulur. Bu aşamada tek bir yöntem yeterli değildir. Hastanemizin çocuk ve ergen psikiyatri bölümündeki hekimlerimiz, tanı sürecinde şu adımları takip eder:

• Klinik Görüşme: Bireyin kendisiyle ve eğer çocuksa ebeveynleriyle kapsamlı bir görüşme gerçekleştirilir. 

• Değerlendirme Ölçekleri: Hem kişinin kendisinin hem de ebeveyn ya da öğretmenlerin doldurduğu standartlaştırılmış anketler ve ölçekler kullanır. Stroop testi de bilişsel işlevleri takipte seanslarda uygulanabilmektedir. 

• Fiziksel Muayene ve Diğer Testler: Belirtilere sebep olabilecek başka tıbbi durumları dışlamak için fiziksel muayene ve gerekirse bazı testler istenebilir. Bazen ayırıcı tanı için bir nöroloji uzmanının görüşüne de danışılabilir.

DEHB tanısı koymak için okul ve aile bilgilerine de ihtiyaç vardır. Özellikle çocuklarda dikkat eksikliği teşhisi için öğretmenlerin gözlemleri ve geri dönüşleri büyük önem arz eder. Bu nedenle teşhisi koyabilmek adına öğretmenlerin gözlemlerinden de yararlanılır. 

DEHB Tedavisi Var mı?

Evet, DEHB yönetilebilir bir bozukluktur ve etkili tedavi yöntemleri vardır. DEHB tedavisi, çoğunlukla çok fonksiyonel bir yaklaşım ister ve kişiye özel olarak planlanır. Hedef, belirtileri azaltmak ve kişinin fonksiyonelliğini artırmaktır. Başlıca tedavi teknikleri ise şunlardır;

• Ebeveyn Eğitimi ve Davranış Yönetimi: Ebeveynlere, çocuklarının davranışlarını yönetmeleri ve onlarla daha etkili iletişim kurmaları için stratejiler öğretilir. Ayrıca sosyal becerileri geliştirmeye yönelik müdahalelerde bulunulur.

• Psikoterapi: Bilişsel davranışçı terapi (BDT), Attentioner programı gibi terapiler bireyin olumsuz düşünce ve davranış kalıplarını değiştirmesine, organizasyon becerilerini geliştirmesine ve duygularına yönetmesine destek olur.

• İlaç Tedavisi: DEHB ilaçları, beyindeki kimyasal dengesizlikleri düzenleyerek dikkat süresini artırmaya ve dürtüsel davranışları kontrol etmeye destek olur. Uyarıcı ve uyarıcı olmayan dikkat eksikliği ilaçları olmak üzere farklı çeşitleri vardır. Bu ilaçlar muhakkak hekim kontrolünde kullanılması gerekir.

Eğitimsel destek, tedavi sırasında kullanılan yöntemlerden bir diğeridir. Okulda özel düzenlemeler ve özel eğitim desteği akademik başarıyı artırabilir. Etkili bir dikkat eksikliği tedavisi ile kişilerin hayat kalitesi önemli oranda artırılabilir.

DEHB Testi Var mı?

Halk arasında sıklıkla sorulan “DEHB testi var mı?” sorusunun yanıtı, kan ya da görüntüleme testi gibi bir biyolojik belirteçle konulan bir teşhis olmadığıdır. Fakat tanı aşamasında kullanılan ve test olarak isimlendirilen farklı araçlar vardır. CNSVS (The Central Nervous System Vital Signs) hastaların nörobilişsel durumlarını değerlendirmeleri için bildirilen, doğrulanmış, objektif ve güvenilir bilgisayarlı nöropsikolojik testlerden biridir.8 Ayrıca çocukların bilişsel kapasitesini değerlendirmek için WISC-4 (Weschler Intelligence Scale for Children-IV) gibi testlere sık başvurulur. WİSC-4 testi çocuğun genel zeka seviyesini (IQ) belirlemekle birlikte, güçlü ve zayıf yönlerini ortaya çıkararak onların eğitim ve gelişim süreçlerinde rehberlik etmektedir. 9 6 yaşından küçük çocuklarda çalışma belleği ölçeği ve Erken Okur Yazarlık Desteği Testi (EROT)’da uygulanabilmektedir. Fakat bu testler tanı için tek başına yeterli değildir ve uzmanın klinik değerlendirmesinin bir parçası olarak kullanılır. 

DEHB Tanısı Konulan Birine Nasıl Davranılmalı?

DEHB teşhisi alan bir çocuğa ya da yetişkine yardımcı olmak, tedavi sürecinin en önemli parçalarından bir tanesidir. Bu aşamada destek olacak bazı yaklaşımlar:

• Anlayışlı ve Sabırlı Olun: Unutmayın ki bu davranışlar isteyerek yapılmıyor. Bireyi tembellik ya da saygısızlıkla suçlamaktan kaçının.

• Eğitim Alın: DEHB ile ilgili doğru kaynaklardan ve ilgili uzmanlardan bilgi edinerek durumu daha iyi anlayabilirsiniz.

• Rutin Oluşturun: Belirgin ve yapılabilecek günlük rutinler, özellikle çocuklar için öngörülebilirlik sağlar ve organizasyon kabiliyetlerini destekler.

• Olumlu Geri Bildirimler Verin: Başarılarını ve çabalarını takdir edin. Bu onların özgüvenlerini artırır.

• Açık ve Net İletişim Kurun: Talimatları basit, kısa ancak net bir biçimde verin. Göz teması kurarak konuşun.

• Profesyonel Desteği Teşvik Edin: Tedaviye uyum noktasında kişiye cesaret verin ve randevularını takip etmesine destek olun.

Eğer sizler ya da bir yakınınız dikkat eksikliği belirtileri yaşadığını düşünüyorsanız, doğru teşhis ve sizlere özel tedavi planı için Maltepe Üniversitesi Hastanesi’nin alanında uzman doktorlarımız ile irtibata geçebilirsiniz. Unutmayın ki, doğru destekle DEHB ile başarılı ve mutlu bir hayat sürmek mümkündür.

1- Özkürkçügil A, Aydemir Ö, Yıldız M, Esen Danacı A, Köroğlu IV E. DSM-IV Eksen I bozuklukları için yapılandırılmış klinik görüşmenin Türkçe'ye uyarlanması ve güvenilirlik çalışması. İlaç ve tedavi dergisi. 1999;12(4):233-6.

2- Rey JM, Omigbodun OO. International dissemination of evidence-based practice, open access and the IACA-PAP textbook of child and adolescent mental health. Child and adolescent psychiatry and mental health. 2015;9(1):51.

3- Ercan ES (2009) Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (5.Baskı). İstanbul: Doğan Kitap.

4- Biederman J, Mick E, Faraone SV (2000) Age-dependent decline of symptoms of attention deficit hyperactivity disorder: Impact of remission definition and symptom type. American Journal of Psychiatry 157:816-818.

5- Froehlich TE, Anixt JS, M. Loe I,et ve ark. (2011) Update on Environmental Risk Factors for Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder. Curr Psychiatry Rep 13:333-344.

6- Barkley RA, Fischer M, Smallish L ve ark. (2006) Young adult outcome of hyperactive children: adaptive functioning in major life activities. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 45:192-202.

7-  Skounti M, Philalithis A, Galanakis E. Variations in prevalence of attention deficit hyperactivity disorder worldwide. European journal of pediatrics. 2007;166(2):117-23.

8- C. Thomas Gualtieri, Lynda G Johnson, Reliability and validity of a computerized neurocognitive test battery, CNS Vital Signs, Archives of Clinical Neuropsychology, Volume 21, Issue 7, 2006, Pages 623-643, ISSN 0887-6177,

9-Kaufman, A. S., Flanagan, D. P., Alfonso, V. C., & Mascolo, J. T. (2006). Test Review: Wechsler Intelligence Scale for Children, Fourth Edition (WISC-IV). Journal of Psychoeducational Assessment, 24(3), 278-295.